ΠΕΡΙ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ

Αφιέρωμα στην 25η Μαρτίου
ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΚΟΥΚΟΥΛΑ
Η ελευθερία, ύπατος σκοπός της συνειδητοποιημένης πράξης και κατά τις θεωρίες του φυσικού δικαίου δικαίωμα φυσικό, αναφαίρετο και απαράγραπτο, είναι ως αξία ανυπολόγιστη και ως έννοια δισυπόστατη.
Ως προς την τελευταία, τούτο από τη μία πλευρά σημαίνει τη δυνατότητα αποφυγής πιεστικών καταστάσεων επί του ατόμου και από την άλλη, τη δυνατότητα υλοποίησης επιθυμιών εκ μέρους του χωρίς καμία δέσμευση.
Κάτι ανάλογο βρίσκει κανείς στο «Μεσσηνιακό» του ρήτορα Αλκιμάδα ο οποίος υποστήριζε ότι «ελεύθερους όλους κατέστησε ο Θεός, κανένα δεν κατέστησε δούλο η φύση» ή στα λόγια του Σίλλερ: «Ο άνθρωπος πλάστηκε ελεύθερος ακόμα και αν είναι αλυσόδετος».
Αλλά κάτι παρόμοιο, που ως διατύπωση ενός συνοπτικού όρου σε μια προσπάθεια προσέγγισης του βάθους και πλάτους του περιεχομένου της ελευθερίας ή το ορθότερο της ιδέας της ελευθερίας, θα μπορούσε να διατυπωθεί αρνητικά, δηλαδή, «με την απουσία του καταναγκασμού», δηλώνει ταυτόχρονα και «την απόλυτη ελευθερία».
Τούτο πιστεύω όμως ότι μπορεί να λειτουργήσει εκτός από ορισμένες «μορφές» της [π.χ. πνευματική ή ψυχολογική ελευθερία] είτε σε μία κοινωνία αγγέλων, είτε σε μία περίοδο «εκτός» κοινωνικής ζωής.
Μία ανάλογη όμως ήταν η πρωτόγονη περίοδος της ανθρωπότητας. Τότε που το άτομο ήταν απαλλαγμένο από οποιοδήποτε καταναγκασμό, εκτός εκείνων που του επέβαλλε η φύση.
Επομένως σήμερα, μία πρακτική απόδειξη εκείνου του ορισμού περί ελευθερίας με συστατική ουσία την παντελή απουσία του καταναγκασμού [ανεξαρτήτως ό,τι για ένα ενδιάμεσο ορισμό θα μπορούσε ως βάση συλλογισμού να χρησιμοποιηθεί η φράση του Τάκιτου «προτιμώ μία επικίνδυνη ελευθερία από τη δουλεία»] φαντάζει ως ουτοπία, συμπαρασύροντας και τον ορισμό, ο οποίος θα έπασχε ως προς την εφαρμογή του και από τους κινδύνους που εμπεριέχει υπό τις «κρατούσες συνθήκες».
Θα έφερνα ως παράδειγμα, τη μεταβλητή σχέση αντίληψης περί του ζητήματος από άτομο σε άτομο. Με άλλα λόγια, τα υποκειμενικά κριτήρια των ανθρώπων ανάλογα με την παιδεία που διαθέτουν, το ψυχοπνευματικό τους περιεχόμενο ή τον κοινωνικό τους περίγυρο.
Από τη στιγμή που δεν μπορεί να υπάρξει ίδιος παρονομαστής «αυτοδέσμευσης» ή «εκούσιος αυτοπεριορισμός» ή διαφορετικά αυτοπροσδιορισμός της ευθύνης του ατόμου χάριν της κοινωνικής ζωής εκτός της οποίας η ελευθερία θα ήταν χωρίς νόημα ή εξ΄ αιτίας εκείνης που επιβάλλει τήρηση κανόνων, όρια στις κινήσεις και στη συμπεριφορά των ατόμων με τους νόμους, την κοινωνική ηθική, τα ήθη και τα έθιμα, τότε πρέπει κατά την εκτίμησή μου, να αναζητηθεί άλλος ορισμός.
Ένας ορισμός που θα βασίζεται στη λογική «του μέτρου» κατά τη διανομή δικαιωμάτων και υποχρεώσεων για την οποία έκανε λόγο ο Victor Hugo [αληθινή ελευθερία δεν είναι το δικαίωμα να κάνει κανείς ότι θέλει, αλλά ότι έχει δικαίωμα να κάνει] έστω και εάν υφίσταται ο κίνδυνος της «σχετικότητας» της ελευθερίας.
Ένας κίνδυνος που ο βοηθός του έχω την άποψη ότι πρέπει να επιμετρηθεί κάτω από τη διαπίστωση του Πλάτωνος στην «Πολιτεία» του. «Η υπερβολική ελευθερία στους ιδιώτες και στην πόλη, φαίνεται ότι δεν οδηγεί σε τίποτε άλλο, παρά στην υπερβολική δουλεία».
Κάτω από τα προηγούμενα, θα μπορούσε να υποστηριχθεί, ότι «ως ελευθερία νοείται η δυνατότητα του ατόμου να ενεργεί με τη θέλησή του, χωρίς βέβαια με τις ενέργειές του, να περιορίζει την ελευθερία των συνανθρώπων του».
Λένας ορισμός ο οποίος δεν απορρίπτει την ουσία της έννοιας της ελευθερίας.
Υποθέτω, ότι εκεί στηρίζεται η άποψη του Βολταίρου [Η ελευθερία μας τελειώνει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου] ή το απόφθεγμα του Κουμφούκιου [Μην κάνεις στον άλλον ότι δεν θα ήθελες να κάνουν σ΄ εσένα] ή τέλος εκείνο που δίδαξε ο Χριστός [ότι εσύ μισείς μην κάνεις στον αδελφό σου]. Εκτιμώ, ότι αυτά δεν αντιστρατεύονται όπως προανέφερα την ουσία της έννοιας της ελευθερίας, αφού πρωταρχικός νόμος της πράξης για την οποία έκανα λόγο στην αρχή, είναι: «Να είσαι ελεύθερος» ή «Να πράττεις σύμφωνα με τον νόμο ή τον κανόνα της ελευθερίας».
Η συμμόρφωση ή η σύμπτωση προς αυτό το νόημα που από τίποτα σε τελευταία ανάλυση αιτιοκρατικά δεν εξαρτάται, βάζει τους ειδικότερους κανόνες και τελικά στην «πράξη» τη σφραγίδα της ελευθερίας.
Έχοντας κατά νουν την άποψη ενός σύγχρονου φιλόσοφου σύμφωνα με την οποία «όσα είναι τα ανθρώπινα προβλήματα, τόσες είναι και οι ελευθερίες [Κ. Τσάτσος, Αφορισμοί και Διάλογοι].

Αξία της ελευθερίας
Αν οι ειδικοί μπορεί να διαφωνούν για τα όρια της ελευθερίας δικαιώνοντας τον Αβραάμ Λίνκλον που παραπονιόταν ότι «ο κόσμος ουδέποτε είχε ένα καλό ορισμό ελευθερίας» και στον τρόπο κατάκτησής της, όλοι συμφωνούν με την αξία της. Ίσως να διαφωνούν στο «πόσο αξίζει», αλλά αυτό δεν αναιρεί το προηγούμενο.
Μπορεί ακόμη να διαφωνούν με το εάν η ουσία της είναι θετική ή αρνητική, πνευματική ή υλική, ψυχολογική ή οικονομική, αν εμφανίζεται με μία ή πολλές και ίσως αλληλοσυγκρουόμενες μορφές, αλλά πάντως, ως προς την αξία της, δεν αφήνουν καμία αμφιβολία.
Ως προς την προηγούμενη, τούτο δηλώνεται και με την Διακήρυξη της Αμερικάνικης Ανεξαρτησίας το 1776 [ως ένα δείγμα περί ελευθερίας στα νεότερα χρόνια] που είχε συντάξει ο Τζέφερσον. Αξιοσημείωτο είναι το τμήμα που καθόριζε τα εξής: «Όλοι οι άνθρωποι πλάστηκαν ίσοι. Προικίστηκαν από το Δημιουργό με ορισμένα αναφαίρετα δικαιώματα και μεταξύ αυτών είναι η ζωή και η ελευθερία». Ανάλογη είναι και η διατύπωση της Δήλωσης των Δικαιωμάτων του ανθρώπου που έγινε στη Γαλλία το 1879. «Όλοι οι άνθρωποι – αναφέρεται εκεί – γεννήθηκαν ελεύθεροι και με ίσα δικαιώματα», αν και θα μπορούσε εδώ να παρατεθεί ο αντίλογος του Ζαν Ζακ Ρουσσώ: «Ο άνθρωπος γεννήθηκε ελεύθερος, αλλά είναι παντού δεσμώτης».
Γιατί είναι τόσο σπάνια η ελευθερία; ρωτάει ο Βολταίρος το 1764.
Ίσως, γιατί είναι το υπέρτατο αγαθό.
Ίσως, γιατί είναι πολύ «ελεύθερη» η ελευθερία για να ερμηνεύεται μόνο με έννοιες, ορισμούς, διατυπώσεις.
Η ελευθερία είναι φυσικό γνώρισμα. Δεν γεννιόμαστε μόνο έχοντας μέσα μας την ελευθερία, αλλά γεννιόμαστε επίσης μέσα στην ανάγκη να τη διατηρήσουμε.
Αλλά θέλει «αρετήν και τόλμην» όπως έγραφε ο Κάλβος.
Τίμημά της η συνεχής επαγρύπνηση. Γιατί «είναι μέσο και σκοπός μαζί» κατά τον Ουγκώ. «Κάστρο που παίρνεται με το σπαθί» όπως λέει ο Καζαντζάκης.
Πως μπορεί να πραγματοποιηθεί αυτό;
Νομίζω ότι η λογική του μέτρου, η χρυσή μέση οδός, είναι η καλύτερη. Στόχος θα πρέπει να είναι η διατήρηση ενός κοινά παραδεκτού βαθμού ελευθερίας, που θα προάγει την κοινωνική ευημερία. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί μόνο με την ανάπτυξη αισθήματος κοινωνικής ευθύνης, σαν αποτέλεσμα επίμονης και συνεχούς εκπαίδευσης.
Ωστόσο προκύπτουν και άλλα ερωτήματα σε σχέση με το προηγούμενο:
Ποιοι θα καθορίσουν το περιεχόμενο και τον τρόπο της εκπαίδευσης; Μήπως αυτή θα αποτελεί μια εξευγενισμένη μορφή ομαδικής πλύσης εγκεφάλου για καθορισμό προτύπων κοινωνικής συμπεριφοράς; Μήπως αυτό οδηγήσει στη στέρηση της ελευθερίας; Ο George Orwell στο βιβλίο του «1984», περιγράφει με συγκλονιστικό τρόπο μία τέτοια κοινωνία όπου η πλύση εγκεφάλου οδηγεί στον τυποποιημένο άνθρωπο χωρίς συναισθήματα και κοινωνικές αξίες. Μήπως κάτω από τα προηγούμενα οδηγηθούμε σε νέο ορισμό περί ελευθερίας ή ανελευθερίας; Τι περιεχόμενο θα δοθεί τότε σ΄ αυτήν; Θα είναι ο άνθρωπος ελεύθερος να δράσει μέχρι το σημείο που η συμπεριφορά του δεν θίγει την ελευθερία, την σωματική ακεραιότητα και την αξιοπρέπεια των άλλων; Ή θα απαγορευθούν οι ενέργειες που επιδρούν επικίνδυνα πάνω στον ίδιο τον δράστη, με την σκέψη ότι οι συνέπειες της αλόγιστης ενέργειας επιβαρύνουν το κοινωνικό σύνολο;
Στα παραπάνω ερωτήματα είναι δύσκολο να δοθεί προκαταβολικά μονοσήμαντη απάντηση. Πρέπει να γίνεται, σε κάθε περίπτωση, σύγκριση του κοινωνικού κόστους της ανεμπόδιστης δράσης και της ωφέλειας της ύπαρξης ελευθερίας. Πως θα μετρηθεί όμως η ωφέλεια; Ποιος θα καθορίσει τα μέτρα και σταθμά σε μια έννοια τόσο υποκειμενική και άυλη, όπως η ελευθερία;
Το πρόβλημα όπως νομίζω δεν είναι τόσο τεχνικό, όσο πολιτικό και πολιτιστικό. Το άτομο πρέπει το ίδιο να γνωρίζει πότε μία πράξη του μπορεί να διέπεται από το πνεύμα επιδίωξης του προσωπικού συμφέροντος, και πότε αυτή πρέπει να γίνεται με βάση ηθικές αξίες και με αίσθημα αγάπης προς τον πλησίον, και αλτρουϊσμού προς την ολότητα. Αυτοί που έχουν ελευθερία πρέπει να γνωρίζουν τα σύνορα μεταξύ κοινωνικής ευθύνης και εγωιστικής αυθαιρεσίας.
Τότε είναι βέβαιο ότι για την ελευθερία «θα δακρύσει από χαρά ο ήλιος» και θα έχουν αποδείξει πως ανήκουν σ΄ εκείνους που έχουν βιώσει το περιεχόμενο της φράσης του Βολταίρου: «Το να σκέπτεται κανείς ελεύθερα είναι ωραίο. Το να σκέπτεται ορθά, είναι ωραιότερο».